Λιμάνι και η ζωή στη Θεσσαλονίκη μετά την Απελευθέρωση

   Στις αρχές του περασμένου αιώνα η Θεσσαλονίκη αποτελούσε ακόμη τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ήταν μια πόλη στην οποία κατοικούσαν διάφορα μιλέτια, καθένα με τη γλώσσα του, την ιστορία, τη θρησκεία, τα ήθη και τα έθιμά του. Μια πανσπερμία που έκανε τον πολιτισμό της πλουσιότερο. 

   Η δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα υπήρξε γεμάτη κοσμοϊστορικά γεγονότα. Αρκεί να αναφέρουμε τους Βαλκανικούς Πολέμους και τη συνέχειά τους, τον Πρώτο Παγκόσμιο, που είχε συνέπεια να καταρρεύσουν τρεις αυτοκρατορίες: η Οθωμανική, η Ρωσική και η Αυστροουγγρική. Η Θεσσαλονίκη ξανάγινε ελληνική τον Οκτώβριο του 1912. Για τη συμπλήρωση εκατό χρόνων από την απελευθέρωσή της γράφηκαν και ειπώθηκαν πολλά, και σίγουρα μέχρι το τέλος του χρόνου θα ειπωθούν και θα γραφούν ακόμη περισσότερα. Ας αφήσουμε στους ειδικούς μελετητές τα μεγάλα και σημαντικά γεγονότα, κι ας περιοριστούμε σε κάποιες λεπτομέρειες της εποχής μετά την απελευθέρωση.

 

Φελούκες στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης 1913 (Λεπτομέρεια από φωτογραφία συλλογής Albert Kahn).

 

Μπαγιάτηδες και χαμουτζήδες

   Στη διάρκεια των πέντε περίπου αιώνων της τουρκικής κατοχής, οι Έλληνες οικειοποιήθηκαν πολλές τούρκικες λέξεις. Αξίζει να ξαναθυμηθούμε ότι ο αρχαίος ελληνικός λιμήν πήγε στην Τουρκία, έγινε λιμάν και γύρισε πίσω γένους ουδετέρου. Στο λιμάνι οι χαμάληδες ξεφόρτωναν καΐκια κουβαλώντας τσουβάλια και στην ταβέρνα τραγουδούσανε το γκελ–γκελ καϊκτσή γιαβάς–γιαβάς. Στους τεκέδες με τους ναργιλέδες και το τουμπεκί, όταν κάποιος ξεφούρνιζε υπερβολές, οι ενοχλημένοι θαμώνες τού έλεγαν ότι έκανε τον ζουρνά καΐκι, και κάποιοι πιο ζόρικοι χρησιμοποιούσαν το πανβαλκανικό σιχτίρ! Μια γειτονιά με κατοίκους φουκαράδες ονομαζόταν τενεκέ μαχαλάς. Κι όσοι Θεσσαλονικείς δεν ήτανε Εβραίοι, αποκαλούσαν τους Εβραίους τσιφούτηδες. Όλοι όμως τραγουδούσαν τα τραγούδια τους με τους στίχους μεταφρασμένους. Σήμερα, τους παλιούς Σαλονικιούς τους λέμε μπαγιάτηδες, ενώ δυο μικρές λέξεις, μια εβραίικη και μια τούρκικη, ήταν γνωστές σε όλους: αμήν, αμάν. Οι περιοχές που προστέθηκαν στην ελληνική επικράτεια ονομάστηκαν Νέες Χώρες. Όσοι κρατικοί υπάλληλοι έρχονταν από την Αθήνα έπαιρναν, πέρα απ' το μισθό τους, και το λεγόμενο επίδομα Νέων Χωρών. Κάτι σαν εκτός έδρας. Σε πολλούς νότιους (που οι ντόπιοι αποκαλούσαν χαμουτζήδες) η Θεσσαλονίκη δεν άρεσε. Χαρακτηριστική περίπτωση ο αξιωματικός του επιτελείου που τον Μάιο του 1913 έγραφε στη σύζυγό του:

«Εσιχάθηκα φοβερά... εις αυτήν την παρδαλήν πόλιν όπου είναι συγκεντρομέναι όλαι αι φυλαί του Ισραήλ. Σε βεβαιώ ότι αντιπαθητικότερος τόπος δεν υπάρχει».

Σήμερα, εκτός από τα εδέσματα και τα γλυκίσματα που διατηρούν τα τουρκικά ονόματά τους, σε μια ξεχωριστή θέση θα μπορούσαμε να βάλουμε κάποιες τουρκικές λέξεις που παραμένουν ζωντανές και σημαίνουν παλιές μας συνήθειες, που επίσης παραμένουν ολοζώντανες: Μπαχτσίσι, αλισβερίσι, βερεσές και μπαταχτσής, καθώς και το νεκραναστημένο μπακαλοτέφτερο, χειροπιαστή απόδειξη του πόσο μπατιρίσαμε.

Βαλκανική ανακατωσούρα

   Όπως είναι γνωστό, στη Θεσσαλονίκη το 1912 μπήκαν πρώτοι οι Έλληνες, ενώ οι προελαύνοντες Βούλγαροι έφτασαν με καθυστέρηση μόλις δύο–τριών ωρών. Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι για την πόλη, δηλαδή για το λιμάνι της, ενδιαφερόταν ζωηρά και η ... Αυστρία! Μπερδεμένα πράματα, βαλκανική ανακατωσούρα. Παλιός καημός κι απαντοχή των Βουλγάρων να κατεβούν στην Άσπρη Θάλασσα, στο Αιγαίο. Οι ξένες δυνάμεις, τους παραχώρησαν, φτωχή παρηγοριά, το Δεδέαγατς με το μικρό λιμάνι του. Σύντομα όμως τα σύνορα άλλαξαν και πάλι, και το Δεδέαγατς έγινε Αλεξανδρούπολη. Υπάρχει και μια άλλη λεπτομέρεια που έχει τη σημασία της. Στη Θεσσαλονίκη, τέσσερα χρόνια πριν από την απελευθέρωσή της, έγινε ένα κίνημα εναντίον του σουλτάνου, το Κίνημα των Νεότουρκων. Ένας από τους κινηματίες είχε γεννηθεί στην πόλη. Το όνομά του: Μουσταφά Κεμάλ. Ήταν ένας άντρας που αργότερα τιμήθηκε με την επωνυμία Ατατούρκ, πατέρας των Τούρκων.

   Πριν από μερικές δεκαετίες ένας γκριζομάλλης καθηγητής γυμνασίου συμβούλευε τους μαθητές του, όταν διαβάζουν Ιστορία, να έχουν πάντα δίπλα τους ένα χάρτη. Και τους εξηγούσε ότι μόνον έτσι θα καταλάβαιναν την τεράστια σημασία των λιμανιών, τόσο σε καιρό πολέμου, όσο και σε καιρό ειρήνης. Κι όταν ανέφερε ονόματα παραθαλάσσιων πόλεων, άρχιζε πάντοτε απ' την Κωνσταντινούπολη, για να συνεχίσει με τη Θεσσαλονίκη και την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Και τελείωνε πάντοτε με δογματική ακαμψία:

«Μια πόλη χωρίς θάλασσα είναι μισή πόλη!»

Πηγή:  Εφημερίδα portthess